Bij een film is het moeilijk om te zien in welke ruimte je bent. Speelt die film zich in het Vaticaan af, zoals Conclave, dan wil je weten of het echt de Sixtijnse kapel is en als je in de verte de Sint Pieter ziet, denk je dat de binnenplaats beneden ook echt bij het Vaticaan hoort. Gelukkig had ik filmfreak Maarten bij me die erachter kwam dat de Sixtijnse kapel was nagebouwd in de Cinecittà bij Rome.
We hebben het over personae hier, en dan zit je in Rome meteen goed. Daar zijn de toneelmaskers niet uitgevonden, maar die andere intrigerende link, met de Etruskische halfgod Phersu die optrad bij lijkenspelen, is wel dicht in de buurt. Loop je door de Vaticaanse musea, dan kun je halverwege even weg uit de massa en zit je bij de Etruskische kunst en aanverwanten. Lekker rustig. Je ziet grafkisten met beelden die moeten hebben geleken op de begraven personen. Ze zitten bij te komen op hun eigen kist. Ongetwijfeld heeft het gebruik van de Romeinen om bij optochten afbeeldingen mee te dragen van hun voorouders (imago) hier wel mee te maken.
Ook mijn vader is niet ver weg. Hij had sinds de conservatieve draai in de jaren zeventig een hekel aan Rome, en daarvoor al een hekel aan het Rome van de Latijnse mis. Tien jaar eerder leek met paus Johannes XXIII alles te veranderen. De kerk moest worden opengegooid, 'bij de dag gebracht', aggiornamento. Mijn vader verzamelde alle krantenknipsels. Jaren voor zijn dood bedacht hij dat ik die moest erven van hem. Ze staan hierboven op zolder in tassen, twee zware tassen. Ik heb er nog niet naar gekeken, maar Inez wel. Ze wilde meer zicht op wie mijn vader was, er iets over schrijven in verband met Limburg en de mijnen, er zit inderdaad ook niet alleen maar materiaal over Rome in die tassen. Helaas geen subsidie, plan in de ijskast. De tassen wachten.
Je kunt mijn vader een gek noemen, of een teken van zijn tijd, maar er is iets in dat Vaticaan dat ons misschien weer gaat boeien. Ik vertelde je al over het essay van Amitav Ghosh, The Great Derangement, die erg te spreken is over de encycliek van paus Franciscus Laudato si' uit 2015, omdat, punt een, de dingen zoals onrecht en armoede in verband met het klimaat er gewoon worden benoemd en, punt twee, omdat de paus een potentieel miljardenpubliek heeft, en zijn morele gezag misschien iets kan betekenen tegenover al die mannetjesputters die alleen maar olie willen.
Die ruimte, welke ruimte. Voeg je al die religieuze leiders bij elkaar, dan hebben we het over de wereld. Ze kunnen ons iets zeggen over de verbondenheid met elkaar en over bewondering voor de schepping. Maar die wereld doet pijn, vertelt Plato ons in zijn befaamde grotvergelijking. Liever zitten we in onze comfortzone binnen, te kijken naar de bewegende beelden op de wand. God zal dus ofwel geweld moeten gebruiken om ons naar buiten te sleuren (zoals in The Matrix), of ons op een subtiele manier via die bewegende beelden Zijn verhaal moeten vertellen.
Nu horen wij de Waarheid liefst in het Engels. En omdat dit in het Vaticaan niet helemaal realistisch is, moet er af en toe ook Italiaans of Spaans worden gesproken. Latijn ook, in de rituele uitingen, als de pausen bij het conclaaf hun stem in het vat gooien, of bij de conservatieven die de Latijnse mis weer terug willen. Hoe lost regisseur Edward Berger dat op? Hij volgt het boek van Robert Harris die twee Engelssprekende bisschoppen als hoofdpersoon opvoert. Zo ontstaat al gauw een Agatha Christiesfeertje, versterkt door de gesloten ruimtes. De ruimtes waar we ons bevinden zijn de gesloten ruimtes die door gangen met elkaar in verbinding staan. Ruimtes voor onderzoek, gelobby, verrassende onthullingen. Gefluister en stemverheffingen.
We lijken met deze gesloten ruimtes helemaal weg uit de wereld. Die klinkt alleen in de verte, de juichende menigte op het Pietersplein, die we niet te zien krijgen. Om het drama te kunnen ontplooien moeten de kardinalen het contact met de wereld verbreken. Toch zijn er ook weer beslissende momenten, een beweging van een papierblad die je zou kunnen zien als het zuchtje van de Heilige Geest. Er worden aanslagen gepleegd in Rome. De wereld is in oorlog, en de kardinalen moeten een leider kiezen die vrede brengt.
Ik heb maar weinig gelezen van Harris, maar moest wel meteen denken aan zijn romans over Cicero. De dappere advocaat die afrekende met corruptie en het later als consul moest opnemen tegen de brute generaals met hun antidemocratische ideeën. De kracht van het woord. In Conclave zien we leider Lawrence op de eerste dag een preek afsteken waarin hij het heeft over zekerheid. Je moet twijfelen, bij geloof hoort twijfel, niet zekerheid. Uiteindelijk krijgt Lawrence zijn zin, al verklap ik niet hoe. Het gaat nu even over het geloof in de retorica van Cicero. Beschouw de film als een mechaniek waarin de waarheid van de waarheidssprekende persoon via verrassende omwegen bij zijn bestemming aankomt.
De film moet ons overtuigen door betoverende beelden te leveren waarin we het woord vergeten, maar ook weer zo dat we alleen die gesloten ruimtes te zien krijgen. Misschien zijn we zo gewend aan het medium film dat we maar heel weinig context nodig hebben om door te krijgen dat we ons in de wereld bevinden. Een zuchtje wind, een gerucht over een aanslag, een brekend raam.
Zo moet hoop werken. Mijn vader was sinds de jaren zeventig teleurgesteld in de Katholieke Kerk, maar zocht nog lang zijn heil in lokale groepjes waar het sociale aspect van de Kerk werd benadrukt. Steeds verder schoof hij op, naar de SP uiteindelijk, die haar jaarvergadering hield in de Royal, voorheen filmtheater, en inmiddels ook weer. De rode draad in deze beschouwingen is hoop, hoe kun je hoop houden in een wereld vol corruptie en oorlog. Een antwoord zou zijn: door belichaming, bijvoorbeeld tassen met krantenknipsels die ergens op zolder staan.
Een ander antwoord is de ruimte. Waar bevind je je? Maarten had ditmaal gekozen voor de stad Roermond. We praatten dialect (Maarten is gehecht aan rituelen, in Limburg moeten we dialect praten), we fietsten langs de kerken van de bisschopsstad, en langs de plek waar de IRA in 1988 zijn aanslag had gepleegd. In de liturgie wordt de beweging naar buiten gesymboliseerd door de slotwoorden 'Ite missa est', Gaat heen, dit is jullie opdracht. De gesloten ruimtes moeten opengegooid worden, de Engelssprekenden moeten Italiaans en Spaans spreken.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten