Verwondering klein houden

Ongelofelijk dat dat allemaal in dat apparaatje past! - mompelde mijn vader als ik hem mijn e-reader liet zien. Hij heeft de opkomst van de apparaten meegemaakt, en was al stomverbaasd met kleine dingetjes. De tv kwam pas laat in ons huis, de telefoon hielden we op aandringen van mijn moeder zelfs zo lang mogelijk buiten de deur, omdat ze bang was dat het werk met die telefoon ons huisleven binnenwalste. Ze had gelijk, en we weten nu dat het daarna alleen nog veel erger werd, en ook dat haar strijd volledig kansloos was.

Mijn vader kon ook grote bewondering hebben voor wetenschappers. Hij las een boek over Freud, en kwam uit bij de theologie. Rond die as van psychologie en theologie groepeerden zich vooral de sociologie, de oorlogsgeschiedenis en de geneeskunde. Hij schafte een kleine encyclopedie aan, 'Encyclopedie voor de zelfstudie'. Ja, klein, vierdelig, er stond zo ongeveer net niets in, vooral niet als je iets opzocht. Ik wil maar zeggen, mijn vader was al verbaasd met heel kleine dingetjes.

Nu is bekend dat Aristoteles de verwondering schetst als opening naar de wetenschap en de filosofie. Waarom zijn de dingen zoals ze zijn, hadden ze ook anders kunnen zijn? Hoe kunnen we weten wat ze zijn, hoe groeperen, hoe over ze spreken? In zekere zin had mijn vader dus begrepen waar het in de wetenschap om draaide.

Het ging zeker ook om de apparaten. Vorige week was ik bij de prijsuitreiking van profielwerkstukken natuurwetenschappen aan de Radboud Universiteit, waar onze Ruben de publieksprijs kreeg. We zagen een hele rij scholieren op zelfgemaakte filmpjes praten over hun werkstuk. Ineens mompelde mijn collega John (biologie): het zijn wel veel ontwerpen! Ja, verrek, dat klopte. Eigenlijk draaiden al die werkstukken niet om wetenschap maar om ontwerpen. Hoe kun je lichtvervuiling keren met een nieuw soort lantaarnpalen (onze Ruben)? Hoe kun je meten welke stoffen er bij vape-capsules worden gebruikt, en aantonen dat die ongezond zijn? De scholieren bedachten hun apparaten niet alleen, ze goten ook zelf het rubber en de lijsten.

Apparaten symboliseren naar mijn idee de techniek, ze illustreren de overgang van wetenschap naar techniek. Bij wetenschap draait het om verwondering, bij techniek om controle. Je bent bang voor iets en wil jezelf beschermen tegen wat je bedreigt. Ik sprak de vader van Ruben die in de beveiligingsindustrie werkt. Apparaten worden ontworpen om de bedreigingen beter in beeld te krijgen, uiteraard binnen de grenzen van de wet, en om er grip op te krijgen.

Raar genoeg speelt de academie nog steeds het spelletje van de verwondering. We bewonderen onze scholieren en zien hen binnentreden in onze wereld. We hebben deze jonge mensen nodig, denk ik (of ben ik nu te wantrouwig?), om onszelf voor te houden dat we niet geobsedeerd zijn door manipulatie, of onze obsessies proberen te manipuleren, maar dat we steeds opnieuw contact maken met de wereld, die zich aan ons toont, om ons over te verwonderen.

Ik had het er in mijn vorige blog in deze serie al over. Mijn vader beschikte over het natuurlijke vermogen om zich af te schermen tegen overdosering. Zijn encyclopedie was klein, hij was al verbaasd als hij die e-reader of buizerd zag en verdiepte zich er verder niet in. Naïef, zouden we misschien zeggen, maar wel een naïviteit die ik op mijn manier ook nodig heb. Misschien ook een kinderlijkheid die aangeprezen wordt in het christendom en in de literatuur, maar verborgen blijft onder een dikke romantiserende laag.

Misschien kon mijn vader zijn houding makkelijker volhouden omdat hij opgevoed was met het Nieuwe Testament. Jezus loopt over het water, hij verandert water in wijn, hij geneest zieken. Niet verder vragen, het is een soort spektakel dat ons kan brengen bij de techniek (als je gelooft is niets onmogelijk) maar ons evengoed tegen de techniek kan afschermen. Het is voldoende als die kleine encyclopedie in de kast staat, de vier delen met hun ruggen naar ons toe.