Het gezicht als hulpkracht - Naar aanleiding van Caroline Walker

Gezichten blijven boeien. Toen ik een paar jaar als redacteur bij een tijdschrift werkte, kreeg ik het advies om meer gezichten op de voorkant te zetten. Dat verkoopt een stuk beter dan die arty dingen of gebouwen die we er steeds op zetten. Het gezicht is ook in de filosofie een groots thema. Denk aan de weerloze ander van Levinas of aan Deleuze, die bij films wijst op de betekenis van het gezicht.

In deze serie is een beweging aan het ontstaan waarin het gezicht niet meer de aandacht trekt. We zagen hoe Igor Matoraj het gezicht met (bronzen, marmeren) doeken omwikkelt. Het zou best eens kunnen zijn dat we op een andere manier kunnen gaan nadenken over zaken als gezichten, maskers en personen. Wat is eigenlijk persoonlijk? Waarom vind ik het zo belangrijk om, als ik over iets nadenk, mijn persoon in te brengen?

Laat ik eens drie opties formuleren. De eerste is dat ik met die persoonlijke toon de lezer binnenlok in mijn tekst. Persona = verleiding. Een vriend adviseerde me lang geleden om mijn blogs anecdotischer te maken, hij vond ze blijkbaar te afstandelijk. De tweede optie is dat de blik van de ander ons brengt tot reflectie. Oei, de ander kijkt terug! Dit is de optie Levinas. We buigen ons over onszelf, we zien onszelf als achtervolger, jager, moordenaar. De ander schenkt ons een geweten. De derde optie zou ik voorlopig, bij gebrek aan beter, hulpmiddel willen noemen. Het gezicht helpt ons.

Deze suggestie doet wellicht wat merkwaardig aan. Ik kwam erop door het verhaal (waaraan mijn geliefde en hulpkracht Inez me herinnerde) dat Matoraj als beginnend kunstenaar geen geld had om zijn instrumenten en materiaal in hoezen of kisten te stoppen, en ze daarom maar in doeken of kranten wikkelde. Zo kwam hij later op het idee om ook de gezichten in (imaginaire) doeken te wikkelen. Dat brengt ons meteen bij een bijstelling. Als iemand ons voortdurend wil helpen (ik denk bijvoorbeeld aan mijn vader, of aan mijzelf als leraar), kan dat soms behoorlijk storen. Je moet die hulp dan even uit het zicht houden, maar wel in de buurt. Je wikkelt hem in doeken.

Misschien zou je ook een masker zo kunnen duiden. Het is een hulpmiddel of instrument dat ons helpt om een bepaalde rol te spelen, met name in het theater, maar natuurlijk ook in het theater des levens. We zetten een bepaald gezicht op, dat hoort bij de rol of functie die we uitoefenen. Afijn, dit zult u herkennen en dan is er verder ook weinig uitleg nodig.

Het gezicht als hulpmiddel brengt me bij een expositie die ik hier in Den Haag zag, de dag voor Matoraj, en wel in KM21 ('kunstmuseum 21e eeuw', zoals het GEM tegenwoordig heet). Omdat het in hetzelfde gebouw is gevestigd als het fotomuseum, dachten we bij Caroline Walker naar foto's te gaan kijken. Haar werk lijkt inderdaad op foto's, maar toen we beter keken bleek het om olieverfschilderijen te gaan. Walker lijkt qua stijl op Hopper, en dan kom je gauw uit bij het thema eenzaamheid in de moderne suburb.

Maar de beschrijvingen op de website wijzen in een andere richting. Walker beeldt vrouwen uit in moderne ruimtes. Heel vaak zijn dat werkende vrouwen, en heel vaak is er een venster in het spel. Ik moest soms aan Vermeer denken, die het zijlicht gebruikt (denk bij zijlicht gerust ook in metaforische zin) om vrouwen te schilderen die in iets verdiept zijn. Je zult bij Vermeer echter niet gauw op het idee komen om jezelf als voyeur te zien. De kijker voelt zich als passant betrokken bij het leven van het Hollandse binnenhuis, wat in Vermeers tijd zeker ook politieke betekenis had. Hollanders wisten vanuit hun geloof en politieke overtuigingen steeds beter dat het huis een plaats kon zijn van rust, vrede, arbeid, en bescherming verdiende.

Ik probeer de stap te maken van optie twee naar optie drie. Niet dat ik me als mannelijk toeschouwer bij Walker niet geconfronteerd voel met mijn geweten, zeker als de websitetekst me daar nog eens op wijst. Maar we zijn sowieso al ver weg bij optie 1. De vrouwengezichten bij Walker zijn niet verleidelijk, het zijn geen 'boegbeelden' die de koude ruimtes alsnog menselijker moeten maken zodat we zin krijgen om ernaar te kijken.

Om mezelf als voyeur te zien zijn de doeken van Walker ook niet erg geschikt. Dan zouden de vrouwen toch met meer nadruk zijn afgebeeld, in gênante activiteiten, en ons met weerloze bambi-ogen aankijken. In plaats daarvan zijn de gezichten weergegeven als opzij kijkend, of op afstand, of klein, zodat je ze pas in tweede instantie ziet. Het zijn weliswaar vaak vrouwen in een dienstbare functie, dienstmeisjes, schoonmakers, nagelverzorgsters. Maar zoals de asielzoekster met status kan het gaan om vrouwen die in staat zijn hun leven te leiden, en die sociaal aan het stijgen zijn. Ze hebben niet per se onze hulp nodig.

Ik denk dus eerder dat zij ons kunnen helpen. De vrouwen zijn hulpkrachten, hulpjes, zo'n beetje wat de slaven in de oudheid waren. Maar in de oudheid waren hun meesters niet echt bezig met de vraag hoe ze die slaven konden bevrijden. Wel konden ze, zoals Seneca, nadenken over de vraag hoe je met een menselijkere, persoonlijkere, vriendschappelijkere manier met je slaven kunt omgaan.

Nu associëren we het thema slavernij automatisch met bevrijding. Maar we hebben nog steeds geen oplossing voor de vraag wie ons moet helpen bij de uitvoering van onze taken, in zorg, onderwijs en dienstverlening. Natuurlijk kunnen we veel dingen door machines laten doen. Maar we vinden ook dat machines een dehumaniserend, onpersoonlijk effect hebben. We willen kortom graag dat er mensen in die ruimtes bewegen.

De vrouwen van Walker nodigen ons niet echt uit om met hen te praten. Ze zijn aan het werk, en we willen hen niet storen. Maar misschien nodigen ze ons wel uit om in alle rust na te denken over zaken als menselijkheid en over hoe we ons verhouden tot de personen die we als passanten, in het voorbijgaan, tegenkomen. Moeten het eigenlijk allemaal verleidsters zijn, of slachtoffers bij wie wij de rol van bevrijder kunnen spelen? Of is het eigenlijk wel goed dat we even stilstaan en dan weer verderlopen? Zoals ook deze vrouwen in hun ruimte werken, een ruimte die vaak niet eens van henzelf is, en daarna weer naar huis gaan?

Er is nog een aspect bij Walker, dat ik graag in het verlengde van optie 3 zie. Het is de enorme zorg en aandacht die Walker besteedt aan het schilderen van die ruimtes. De uitgebeelde vrouwen trekken de aandacht, zeker van een filosofisch type zoals ik. Maar de meeste tijd gaat zitten in het schilderen van de flesjes, meubels, gordijnen, het spelen met lichtbronnen (niet altijd van opzij), met tradities zoals die van Vermeer. Werk, techniek, zeker, maar niet per se als vertoon van meesterschap. Ik denk ook, als ik dit begin te ontdekken, dat we vaak aan dit soort ruimtes denken in termen van functionaliteit, of van esthetisch ontwerp. In plaats daarvan kunnen we ook eens gewoon gaan kijken. De tijd wordt door het schilderij stilgezet, de vrouwen passeren, en de dingen zijn altijd al stilgezet. We kunnen even de rol van voyeur spelen, en dat is misschien wel juist de bedoeling.

Berusten in onmacht - De personae van Igor Matoraj

Een masker is altijd meer dan een masker. Ook dat is een facet van persona, dat masker betekent. Ik hoef dat toch niet allemaal uit te leggen. Er is al zoveel over geschreven. En los daarvan voelen we aan dat we anders worden als we een masker opzetten. Soms ook meer onszelf. Logisch, ook als dat masker echt anders is. We voelen extra intimiteit met onszelf achter dat masker, en die intimiteit kunnen we ook voelen doordat we ineens iemand anders zijn, wat we eigenlijk altijd al een beetje waren en ook wel aanvoelden.

Is dit een romantische gedachte? Je est un autre, zei Rimbaud. Het ik is zo alomvattend dat we genoeg hebben aan ons ik, ons gevoel, en dan hebben we de hele wereld in onze zak. Romantisch betekent ook dat je de felste tegenstellingen bij elkaar neemt. Oké, je speelt een spelletje, maar je bent tegelijk diepserieus. Je bent een monster, maar juist zo ben je heilig, en beter dan goed.

We zitten ook op de rand van bedrog. We zijn graag echt, authentiek, en daarvoor hebben we de romantiek nodig, want daar leidt alles in de wereld ons terug naar dat ik. Maar als dat ik een ander is, dan zijn we dus misschien niet bij dat ik, maar bij een ander. We hebben onszelf bedrogen, en tegelijk ook de hele wereld. Het masker was de diepste uitdrukking van onszelf, maar juist omdat we de hele wereld wilden bedriegen.

Hoe kunnen we hier nog uit komen? De filosofie helpt ons niet verder. Ik lees Wittgenstein, en die zegt dat de filosofie problemen creëert, en dan viert de taal feest. ('Die Sprache feiert' kun je ook opvatten als op vakantie gaan, vrij nemen. Hoe dan ook doet de filosofie alsof de taal meewerkt, maar gaat zo in zichzelf op dat ze niet doorheeft dat de taal even weg is.) Je wil geen helderheid zolang dat feest of die vakantie gaande is. Laat je masker gerust op. Maar dan komt de dag erna, je kijkt terug, en vraagt je af hoe je toch weer helderheid hebt kunnen krijgen. Dan ben je toch haast ongemerkt weer aan het nadenken.

Met hulp, je weet nu dat je hulp nodig hebt. Je kunt praten met de ander, of met jezelf, wetende dat je zelf al die ander bent. De wereld verandert in een gesprek. Wat wil die ander zeggen? En om met Wittgenstein te spreken: in welk spel bevinden we ons nu? Het is nu iets anders dan romantiek. Je bent je bewust van het bedrog en de misverstanden, en hebt daar even geen zin meer in.

In dat gesprek neem je de tijd om eens rustig te kijken, naar dat masker, die persona. Je kijkt niet alleen, je luistert ook, en liefst wil je ook nog ruiken. Je bent kortom op zoek naar een ervaring die je meer helderheid geeft.

Helderheid is het handelsmerk van de klassieken. Niet helemaal terecht, want Horatius was er trots op dat hij met zijn gedichten een monument van brons had neergezet. Ondoordringbaar dus. Maar toch. Hij had zo lang nagedacht over de plaatsing van zijn woorden dat je wist: dit is echte poëzie, hier word je niet bedrogen. Geen goedkope shit. Intussen zijn zowat alle bronzen beelden vergaan, omgesmolten tot wapentuig meestal, en hebben we alleen nog het marmer. Met als gevolg dat Horatius nog meer gelijk kreeg dan hij toen al zei. Zijn gedichten zijn nog onvergankelijker dan de bronzen monumenten. Voortaan hebben we altijd iets om op terug te vallen. Met de woorden van filosoof Agamben: gedichten zeggen de waarheid, zelfs of misschien wel juist omdat ze die waarheid niet in rationele termen kunnen uitdrukken. Filosofie daarentegen heeft de waarheid, maar kan die niet zeggen.

Voor bronzen beelden lijkt er weinig anders op te zitten dan vrede sluiten met de vergankelijkheid. Kijk naar de beelden van Igor Matoraj, die Inez en ik gisteren van dichtbij bekeken in museum Beelden aan zee. De beelden verwijzen stuk voor stuk naar de oudheid, naar de mythes en personen. Soms zijn de beelden craquelés, ze zijn hoe dan ook gefragmenteerd, torso. Matoraj is in 2014 overleden, en de expositie in Scheveningen voegt van alles toe. De beelden spreken niet meer voor zichzelf, maar er klinkt Glassachtige pianomuziek omheen, er zijn geuren aan toegevoegd. Er moeten nummertjes en titels bij. De beelden stralen in deze setting behalve melancholie ook een bijna ontroerende onmacht uit.

De doorgewinterde Romebezoeker zal misschien even denken aan de monumentale, opgeblazen stijl van de vierde eeuw, die we kennen van de basiliek van Constantijn en Maxentius op het Forum Romanum. Maar vooral denkt zhij aan de restanten van het beeld van Constantijn, dat rare grote hoofd en die hand met wijsvinger bij de ingang van het museum op het Campidoglio.

De truc van het Christendom is dat ze de gebroken beelden associëren met de afgoden, zoals op het freso De triomf van de christelijke religie door Laureti in de hal van Constantijn in het Vaticaan. God zelf is buiten bereik van de vergankelijkheid. Maar datzelfde Christendom verwoordde met de term persona de noodzaak dat zelfs God een gezicht moest hebben, een masker. En als Jezus dan die persoon was, nou, dan waren God en de Geest dat ook. 

Hoe gaan we om met de onmacht? Dat is een blijvende kwestie. De onmacht van de mens oog in oog met het bedrog is in feite even onvermijdelijk als onacceptabel. Zelfs filosoof Agamben heeft het liever over een macht die speelt met de onmacht, die hij liever à la Paulus ziet als zwakte waarin juist de kracht ligt. Maar dus juist geen onmacht.

Misschien daarom dat Matoraj sommige beelden heeft gewikkeld in doeken. Liggende grote hoofden, maar wel gewikkeld in (marmeren en bronzen) doeken. De gezichten worden daarmee tot niets meer dan aanleiding voor het aloude klassieke plooienspel. Je zou kunnen associëren met de geblinddoekte Vrouwe Justitia. En daarop voortbordurend met de onmacht van het recht in deze wereld.

Het bronzen gezicht of masker wordt bronzen doek. Het lichaam gaat bijna naadloos over in kleding, waardoor het lichaam zelf lijkt te veranderen in textiel. Een andere verwijzing: de hoekige uitsneden die Matoraj heeft aangebracht bij een aantal beelden, waarmee hij zegt te verwijzen naar de films van Fellini, met wie hij bevriend was. De beelden worden geen film, maar verwijzen naar het filmdoek. Waren ze film, dan had Matoraj misschien even bekend kunnen worden als Fellini. Nu, als bronzen verwijzing naar het doek, doek dat niet eens doek is, berusten ze in de onmacht, die misschien wel kenmerkend is voor het recht en de waarheid.

Op zoek naar de verloren vader - No time to die

Op zoek naar mijn verloren vader belandde ik in de nieuwste James Bond. Ik voelde een band met Bond, omdat hij op zijn manier ook op zoek is naar zijn verloren vader. In die zoektocht komen een paar zaken zo dicht bij elkaar dat het steeds lijkt alsof ze meer met elkaar te maken hebben dan er was bedoeld. Zo is er de familie, waarvan de vader tegelijk een problematisch element is, immers vaak moeilijker te traceren dan de moeder, maar ook, eenmaal gevonden, toegang tot je broers en zussen, en wellicht zelfs tot je kinderen.

Daarnaast is er de literatuur, in de film gesymboliseerd door de namen. Madeleine zou al aan het beroemde gebak bij Proust kunnen herinneren, en de film legt het er nog dikker bovenop door haar van de achternaam Swann te voorzien. Op zoek naar de verloren vader is dus ook op zoek naar de verloren tijd. No time to die, goed, maar dus misschien wel tijd voor de vader. Die is namelijk al dood, en kan dus ongehinderd via de fantasie en de fictie zijn rol blijven spelen. Als wraakophitser bijvoorbeeld, zoals in Hamlet, 'I am thy father's ghost', als opofferaar zoals de christelijke vadergod, of als wat dan ook, fantaseer maar, herinner maar, portretteer maar.

De derde factor is het leven van onszelf, dat soms dicht bij de film komt. Madeleine had ik in een eerdere Bondbespreking al bijna de dochter van Bond genoemd, nu blijkt ze nog echtere familie, ze is dochter en heeft een dochter. Bij de film was ik met mijn dochter. En zij verzuchtte ook ineens, toen ze Bonds onechte broer zag hoe deze met zijn naam haar leven doorkruiste. De film is overigens opgenomen in 2019, dus voor de corona, maar de besmetting speelt een hoofdrol, en zo lijkt de tijd een spelletje met ons te spelen, voor en na worden vrolijk verwisseld, en mijn buurvrouw aan de andere kant schrok even toen ik zo dicht naast haar kwam zitten.

Om de film cachet te geven moet het handelingsgewicht van de vrouwen worden vergroot. Daarover is al veel gezegd. Maar omwille van dat cachet ook komt de schurk steeds dichterbij. De schurk zegt tegen Bond - in mijn ogen terecht - dat deze zijn rechtvaardige wereld alleen wil bereiken met zijn licence to kill, en dat verbindt hem met de schurk, die toch ook een rechtvaardige wereld wil bereiken. Ik ben het antwoord van Bond eigenlijk vergeten, misschien was het net niet overtuigend genoeg. Wellicht ook daarom is het nodig om van de schurk, zoals de recensent benadrukt, een 'tamelijk potsierlijke tekenfilmslechterik' te maken.

Zo zijn we dan toch bij de problematiek van deze blogserie, personae, dat 'maskers' betekent. De schurk treedt al meteen op met een masker, en zijn - gehavende - masker wordt later ook zijn symbool, zijn icoon. Bond is zichzelf, de schurk is alleen maar zijn masker. Toch geeft de film ook een aanwijzing dat Bond die identiteit moet veroveren, in dit geval omdat er een andere persoon opduikt met zijn functie. In de besprekingen wordt gesuggereerd dat deze persoon (ook nog een gekleurde vrouw) anticipeert op de nieuwe Bond, dat wil zeggen de nieuwe acteur. Bond is zichzelf, wil dus zeker ook zeggen dat hij Daniel Craig was, en dat er een dood, verrijzenis en misschien toch ook weer een (symbolische) vader-dochter-overdracht aan de pas moet komen om Bond weer van Craig los te maken. Ik opteer dus nog steeds voor de betekenis masker van persona. Masker als oorspronkelijker dan zichtbare identiteit.

Hoe verhoudt zich deze analyse tot mijn eerdere invalshoek dat de schurk in het volle licht opereert, en de held in het halfduister? Hier moeten we dat denkelijk zo zien, dat de schurk (Liutsifer, dat wil dus zeggen Lucifer, 'lichtdrager') voortdurend een theatrale omgeving om zich heen verspreidt, waarvoor het masker garant staat. Dat is eigen aan dit genre. Hij wil de wereld iets laten zien door een zeer extreme misdaad uit te voeren, om daarmee die wereld te redden. Het spektakel hoort dus bij de schurk. Daardoor vergeten we dat we naar een spektakel zitten te kijken waarin niet de schurk, maar Bond de held is. Bond wil geen theater. Hij is met pensioen op Jamaica. Pas zeer geleidelijk wordt hij in het theater van de schurk gezogen. Tot op zekere hoogte, maar misschien ook volledig, all the way, is de film op te vatten als educatie van de held tot schurk, en langs die weg ook van de toeschouwer die zich met de held identificeert, en dus vergeet dat hij zich door dat vergeten makkelijker leert identificeren met de schurk.

Op zoek naar de vader, had ik deze blog getiteld. Het gaat om de vader, de vader van Bond. Over hem is niet veel bekend. Hij was wapenfabrikant, en kwam met Bonds moeder om bij een klimongeluk in de bergen. Meer tot de verbeelding spreekt zijn stiefvader, de vader van Bonds aartsvijand Ernst Blofeld. Blofeld legt in Spectre uit dat vader Hannes zich meer hechtte aan James dan aan Ernst. James was de koekoek, en moest uit het nest geduwd worden voordat hij er door de koekoek zelf uit geduwd zou worden. Met andere woorden: Ernst moest zelf koekoek worden, hij moest James Bond worden om de liefde van zijn vader terug te winnen.

James Bond zoekt niet naar zijn vader, zo lijkt het. Hij is hem misschien vergeten, wat erop kan wijzen dat hij hem heeft verdrongen. De terugkeer van het verdrongene is niet alleen het 'koekoek!' van zijn stiefbroer, maar het doorsijpelende besef dat Bond op zijn manier een goede vader wil zijn. Wat kan een zoon doen om de liefde van zijn vader terug te winnen? Nou, dat is wel duidelijk. Zonder te willen spoilen kunnen we rustig zeggen dat de zoon zich moet opofferen. Bond kan alleen - net als Christus, een van de de personae van God en wezensgelijk met de Vader - de wereld redden door zijn leven te geven. Door zijn bereidheid te sterven treedt hij toe tot het rijk waar zijn vader is, en waar hij heerst. Zo verdient de zoon de liefde van zijn vader, die door zijn stiefbroer werd geblokkeerd.

Film en leven zijn verweven. Hoe lang heb ik niet mijn best gedaan om de liefde van mijn vader te verdienen? Ik sluit zelfs niet uit dat dit een belangrijk, halfbewust motief is voor het schrijven van deze blogs. Deze blogs zijn een drama van opduiken in het halfduister en weer wegglijden in het donkere archief, toch een soort onderwereld. Als de jachtheld Phersu duik ik als mijn vader onder en weer op. Ook als vader, met mijn dochter naast me.

Nu zou je kunnen zeggen: de liefde van je vader kun je niet verdienen, en al helemaal niet die van je overleden vader. James Bond, zoon van een wapenfabrikant, weet niet beter dan dat het in het leven draait om verdienen, om winst. Er is nooit tijd genoeg, zelfs geen tijd om te sterven. Dat zou wel eens het keerpunt kunnen zijn. Als sterven zijn enige manier is om de liefde van zijn vader te verdienen, en als er niet eens tijd genoeg is om te sterven, dan betekent tijd niets meer, en omdat tijd geld is, betekent ook geld niets meer. Dan hebben we dus weer alle tijd, all the time in the world.

Franz von Stuck, Lucifer (1890)

Geen instructies - Opnieuw papa en ik

Wanneer mijn leven met mijn vader in het teken van theater staat, komt het moment dat je aan een regisseur gaat denken. Om de boel ordelijk te laten verlopen, moet er iemand zijn die de lakens uitdeelt, die zegt wat, wanneer en hoe gebeurt. Je kunt je zo iemand desnoods ook nog voorstellen als een dienaar, iemand die zich ten dienste stelt van het gebeuren, maar dat verdient toch nadere overdenking.

In mijn toespraak bij de uitvaart van mijn vader (nu tweeënhalve week geleden) memoreerde ik de Mariagrot die hij bouwde in de tuin van zijn ouwersjhoes in Ten Esschen. Een soort grote kerstgrot van stenen met een Mariabeeldje en (helaas heb ik een slecht geheugen) waarschijnlijk ook een Bernadette die in aanbidding voor Maria geknield zit. Ik zag dat als een teken van spirituele vroomheid. Mijn vader was de vroomste van de vier zonen, zei zijn jongere broer Frans nog een paar jaar geleden. Na de uitvaart sprak ik nonk Frans. Hij herinnerde zich dat hij door mijn vader ook was betrokken bij de bouw van die grot. Hij moest de letters Ave Maria aanbrengen. Maar dat had hij niet erg goed gedaan, en kreeg een verbale tik uitgedeeld door mijn vader.

Ook vertelde nonk Frans dat pap die grot had gebouwd in opdracht van hun vader. Aha, er zat dus inderdaad een bevel achter. Dat vind ik een beetje ontluisterend. Kun je nog van spirituele vroomheid spreken wanneer je gewoon een bevel opvolgt? Of zijn we inderdaad - zoals ik zojuist suggereerde - in staat om dat bevel op zijn beurt weer te interpreteren als een teken van dienstbaarheid, de dienstbaarheid van mijn opa aan de ontluikende vroomheid van mijn vader?

Stel dat je doordenkt over deze gedachte. Dan kun je nog uitwijken naar godsdienst, het dienen van God. God zou de ultieme uitdeler van bevelen zijn, die wij gehoorzamen. Opa en mijn vader, en op zijn onvolkomen manier zelfs nonk Frans, zouden gehoorzamen aan God, die via zijn assistenten zijn bevelen uitdeelt. God aan opa, opa aan pap, pap aan nonk Frans. God doet dit om ergens uit te komen wat niet ook weer een instructie is.

Ikzelf figureer in dit verhaal overigens mogelijk als een nog verdere gehoorzamer. Pap had een paar jaar geleden instructies geschreven voor zijn uitvaart, en daarin bepaald dat ik die uitvaart moest leiden. Ik gaf op de middag na zijn overlijden op mijn beurt instructies aan mijn broers en zussen, zodat we allen min of meer in de positie van nonk Frans stonden, acteurs in een door pap (en uiteindelijk door God zelf) geënsceneerd drama. En ik ook nog in de positie van pap doordat ik niet alleen instructies ontving maar ook uitdeelde.

Om geen rondjes te blijven draaien binnen de instructies moet er ergens een onderbreking plaatsvinden. Ergens in dit gebouw, deze orde van het geven, ontvangen, uitvoeren en beoordelen van uitvoering van instructies treden er onheldere momenten op, momenten van onhelderheid. Zo kan er ineens iemand verzoeken om de uitvoering aan iemand anders te laten. Of er kan een zinnetje opduiken dat niemand begrijpt, maar wel de echtheid van de instructies bezegelt. Ik denk aan het zinnetje 'Je suis l'immaculée conception' van Bernadette van Lourdes, 'ik ben de onbevlekte ontvangenis'. Waarschijnlijk heeft Maria dit in de spreektaal van Bernadette gezegd. Maar het kwam wel mooi uit dat ze tegelijk de Latijnse formule bezegelde die Paus Pius IX vier jaar eerder had afgekondigd, met zijn dogma van de Onbevlekte Ontvangenis.

Nu ligt dat Latijn bij mijn vader nogal gevoelig. In zijn instructies had hij met nadruk gezegd: 'Geen woord Latijn!' Latijn was voor hem de taal van de Roomse kerk, en daarvan heeft mijn vader geleidelijk afstand genomen. Je moet de mensen toespreken in taal die ze begrijpen.

Latijn was ook de taal van zijn vader, mijn opa. Opa was een toegewijd lid van het kerkkoor, en hield van Gregoriaanse zang. Nog bij zijn sterfbed stond een cassetterecorder met Gregoriaans. Opa had ook verwarde visioenen, en mijn vader werd erbij gehaald om hem tot rede te brengen. Er moest een bepaalde boom weg, vond opa. Maar er was geen boom, en mijn vader moest hem met luide stem toespreken en naar het raam brengen om hem te laten zien dat de boom er niet was.

Het geloof in de rede, zou je kunnen zeggen, heeft mijn vader langzaam geholpen om afstand te nemen van de visioenen, de dogma's en het Latijn. Hij was in staat - zij het heel laat - om instructies van zijn vader naast zich neer te leggen en in te gaan op het verzoek van zijn zus Ans, die ten einde raad was, en hun vader tot rede te brengen.

Terugkijkend moet ik mijn weg met de filosofie - hoe lang ook - zien als voortzetting van het project van mijn vader, het project van de rationele kritiek. En hoezeer ik ook nog verwikkeld ben in instructies - vooral als docent, en nog wel met Latijn - ben ik in staat om na te denken over instructies, ze wel of niet uit te voeren, half uit te voeren, tegeninstructies te geven of erom te vragen.

Wat is een bevel? Dat is de vraag die centraal staat in de filosofie, bij Agamben, maar misschien ook in alle andere filosofie, met name die van Kant, met zijn categorische imperatief. De vraag wat een bevel is, is misschien belangrijker dan dat bevel zelf, en kan zelf misschien niet worden opgevat als een bevel.

Misschien biedt Orpheus hier een uitweg. Orpheus mocht naar de onderwereld om zijn verloren Eurydice te bezoeken. Hij overtuigde met zijn sublieme zang Hades en zijn echtgenote Persephone om zijn geliefde weer te mogen meenemen. Wat vervolgens weer mislukte, omdat hij de instructies vergat dat hij niet naar haar mocht omkijken. De zang van Orpheus kun je nog opvatten als bevel, overtuiging. Maar het vergeten is geen opvolging van een bevel, het is iets wat gebeurt.

Orpheus is na zijn tweede verlies naar de dieren gegaan en heeft voor die dieren gezongen.

Misschien lijkt dit op de pastoor die we twee dagen voor paps overlijden erbij haalden voor het laatste sacrament. Pap had er niets over gezegd in zijn instructies. Maar de verpleegster in het verzorgingshuis vroeg me of hij gelovig was en dat we dat laatste sacrament konden overwegen. We vonden een progressieve pastoor die meteen bereid was te komen. Pap was met medicatie (dormicum) in slaap gebracht. De pastoor sprak met ons (mijn zus Bernadette, haar man Huub en ik waren erbij) gebeden uit, voor, over en tegen de slapende pap.

Wat is zo'n gebed waard, wat is een persoon of persona die slaapt en voor wie wordt gebeden? De pastoor legde uit: als je auto rijdt, en de persoon naast je valt in slaap, dan vat je dat op als een teken dat zhij je vertrouwt.

Zo krijg ik meteen ook meer helderheid over mijn blogs. Lees het zoals de dieren naar Orpheus luisterden of waarschijnlijker nog: half luisterden of niet luisterden, druk kwetterend en gravend naar eikels. Franciscus of Antonius die de dieren opzochten zoals Orpheus.

Herwelkoming van pap

In mijn vorige blog in deze serie ben ik nogal slordig te werk gegaan. Mijn zus Mieke, zei ik, had in haar toespraak mijn vader rechtstreeks toegesproken. Ik zag daarin een teken dat ze pap opnieuw verwelkomde, maar nu als overledene. Met de aantekening dat we eigenlijk maar weinig weten over de kwestie van het hiernamaals. De vraag of en hoe we pap nog kunnen verwelkomen blijft daarmee open.

Echter, ik had vergeten eventjes in de toespraak van Mieke te kijken. Toen ik dat later wel deed, zag ik dat ze pap helemaal niet had toegesproken. Zelfs geen enkele keer. En dat terwijl ik had gezegd: pap, als je ons daarboven kunt horen, dan bedank ik je graag voor je hulp bij deze uitvaart, voor de instructies die je hebt geschreven.

Mieke vatte het gelukkig niet zwaar op. Af en toe zie ik bij haar een oosterse gelatenheid. Geheel in lijn hiermee eindigde Mieke haar toespraak met een gebed bij een Hindoeïstische uitvaart:

Zoals een man zijn versleten kleren weggooit, en andere, nieuwe kleren aantrekt, zo legt de ziel binnen het lichaam dat lichaam af en betrekt een nieuw lichaam. Mogen uw ogen terugkeren naar de zon en uw adem naar de wind, uw water naar de oceaan en uw as naar de aarde waar het vandaan is gekomen.

Hier zien we wel de afwending (apostrofè) die een toespraak wordt. Dit zeg ik niet als betweter (ik weet wel beter), maar om het verhaal van Mieke opnieuw op mijn bordje te leggen. De vraag blijft nog steeds hoe we pap opnieuw kunnen verwelkomen, te 'herwelkomen'. Ik zag in mijn nabeschouwing de mogelijkheid om dat te doen aan de hand van de uitvaart, door er opnieuw naar te kijken. Ik ben benieuwd waar me dat nu brengt.

Wat er verandert aan mijn eerste blik is vooral de afstand in de taal. Het gaat in het Hindoe-citaat over 'een man' en over 'u'. Dat is een andere toon dan het 'pap' en het 'Abba' van Jezus. Er is dus wel toespraak, maar in een algemenere, omvattendere zin dan het pap dat we gebruiken in een persoonlijke, intieme sfeer. Ik vraag me zelfs af of dat nieuwe lichaam, dat we als nieuwe kleren kunnen zien, niet het kosmische lichaam is: de zon, de wind, de oceaan en de aarde.

We komen nu weer dicht bij de natuurkrachten die ik in mijn vorige blog had onderscheiden van de persoonlijke vader en de persoonlijke God. Toch moet ik dat niet te snel denken, alleen al niet omdat Mieke in haar verhaal mijn vader als persoonlijkheid besprak. Mieke brengt een evenwicht aan tussen de begripvolle houding van pap en zijn vaak felle en uitvoerige betogen. Daarin was hij moeilijk in te dammen. In een glijdende beweging belanden we bij papa de rebel, de ontsnapper. Pap had begrip voor zijn medemens, maar niet als die medemens hem probeerde in te dammen, of op te sluiten.

Des te verrassender is de ontknoping van Miekes verhaal. Pap kwam over als een man met zekerheden. Maar over het hiernamaals twijfelde hij. Mieke niet. Dat zie ik als een daad van verwelkoming, van pap in zijn nieuwe vorm, zijn nieuwe lichaam. Het is verwelkoming in de vorm van een nogal poëtisch gebed: 'zoals een man...': dat zouden we in mijn lessen Latijn een sententia noemen, een algemene wijze uitspraak, maar het heeft ook iets van een uitgebreide vergelijking, bijna zelfs een 'Homerische vergelijking': zoals.... zo, op die manier.... En dan komt dus die apostrofè, de afwending van de luisteraar die tegelijk toewending is tot 'u', 'uw ogen', 'uw adem'.

Mieke leidt het Hindoegebed in met haar eigen, persoonlijke wens, haar hoop:

Papa en ik spraken vaker over leven en dood. ‘Zou er een hiernamaals zijn?’ vroeg hij ooit. Hij twijfelde, ik niet. Hij hoopte dat mijn intuïtie zou kloppen en ik hoop dat hij het nu weet.

Hier blijkt dat we het verhaal van Mieke toch wel moeten opvatten als iets persoonlijks, in de zin waarin ik dat in mijn vorige blog bedoelde, als een persoonlijke, intieme verhouding die je op een bepaalde manier, 'gemaskerd', voor het publiek opvoert. De luisteraar of lezer is toeschouwer bij de persoonlijke gesprekken van Mieke met pap over het hiernamaals, en hier en nu spreekt Mieke haar persoonlijke hoop uit, die we zeker als een gebed kunnen opvatten.

Maar een gebed aan wat of wie dan? Aan de zon, de aarde? Kunnen we pap blijven aanspreken als we zijn as volgens plan hebben bijgezet in het graf met mama? En hoe dan? En hoe spreekt hij dan tot ons?

Ik stel deze vraag aan mezelf. Ik geloof niet in het hiernamaals, maar ik kan me natuurlijk wel vinden in de gedachte van een metamorfose, waarin pap in zekere zin opgaat in de natuur. Lichaam, maar ook ziel.

Ik denk dan graag in termen van overgang, passage. De pap die opgaat in de natuur is de pap die we in zijn laatste dagen zagen worstelen. Hij had geen besef meer van wie en wat, maar hij bleef in zijn oriëntatieloosheid zoeken naar houvast. We zagen een papa die alleen nog maar lichaam leek, waar de ziel uit geweken was. In zekere zin was hij toen al opgegaan in de natuur, in de natuur van zijn lichaam. Toch is dat niet helemaal waar. Die rusteloosheid was evengoed een ziel in een lichaam, en het was een kant van pap.

Terugdenkend zie ik vanuit die toestand van de laatste dagen, maanden, jaren lijnen teruglopen naar de papa van tientallen jaren terug, zoals ik me hem herinner. Ik denk natuurlijk aan zijn vergeetachtigheid, maar ook aan zijn rusteloosheid. 's Ochtends wilde hij graag al weten wat we die dag gingen doen. Ik weet dat zo goed, omdat ik dit van hem heb geërfd. Het voelt alsof een kracht zich van me meester maakt, die ik moet bezweren met plannen voor de dag.

Zeker, de vergeetachtigheid en rusteloosheid zijn symptomen van dementie, en je kunt ze niet zomaar op één lijn stellen met de papa van vroeger. Tenminste, niet als symptomen van dementie. Maar wat weten we van persoonlijkheid? Is het een geheel van eigenschappen, of zoiets als karakter? Is het wat we  - ook bij pap - kleurrijk noemen, waardoor 'kleurrijke persoonlijkheid' eigenlijk een pleonasme is? Misschien is die metafoor van kleur nog zo gek niet. Maar dan in een iets andere zin. Niet van de opvallende persoon, maar in de zin dat de dingen die pap deed en zei, vroeger een bepaalde kleuring hadden die ze later nog steeds hadden, toen hij al dement was. Hij bleef herkenbaar als papa, misschien zelfs in die laatste dagen.

Persoonlijkheid, persona: masker, maar wel een masker dat bij je lichaam hoort, niet iets dat we er van buitenaf op kunnen zetten en inwisselen. En ik blijf op zoek naar die andere betekenis, persona als personage dat steeds opduikt wanneer we ons in de buurt van de dood bevinden, zeg maar 'Phersu', naar de Etruskische halfgod.

Met die blik zou ik het Hindoeïstische gebed kunnen herlezen en er een andere toon in beluisteren. Ik zie pap in zijn versleten kleren. Om hem heen de zorgzamen, veelal vrouwen: mama, Bernadette, Mieke, de verpleging. Er moeten nieuwe kleren voor hem komen. Die moeten worden gekocht. Ze moeten passen. Ook toen pap net was overleden, moesten deze vrouwen bedenken in welke kleren pap zou worden opgebaard. Passende kleren, dat wil zeggen: kleren waarin pap pap is, waarin hij lichaam blijft, zoals een lichaam lichaam is, dat wil zeggen kleren.

Binnen dit mooie, passende geheel zie ik af en toe pap opduiken. Maar dan juist in kleren die versleten zijn. Een broekspijp die nog in zijn sok zit, vanwege de fiets. De papa die zich niet om zijn kleren bekommerde. Die papa blijft opduiken in onze herinneringen, en dat zou mijn herwelkoming zijn.