Verschijning van God

Het is al vaker gebleken hier, ik ben mijn vader. Lange tijd dacht ik nog dat ik mezelf zocht via mijn vader. Dat was ook best logisch. Dat verhaal van DNA enzo. Maar er waren ook steeds al aanwijzingen dat het veel verder ging dan dat. Neem alleen al die titel, die me ook maar is komen aanwaaien, 'personae'. Maskers. Ja, maar ik viel alweer lang geleden voor die merkwaardige etymologie van Phersu, de Etruskische halfgod die bij lijkenspelen optrad. Ineens verschijnt er die halfgod. Dat was mijn vader. Hij was geen masker, hij was een acteur zonder masker.

Ik lees nu ergens over theofanie. We denken over een god vaak als iets onbereikbaars, of iets doods. Dat kan zijn, maar ook als onbereikbare en als dode kun je nog verschijnen. Voor een god maakt dat niet uit. Kijk maar hier, wat is deze blog anders dan taal die voortvloeit uit de verschijning van mijn vader, die dus misschien wel teruggaat op de verschijning van die halfgod. Hij fascineert ons, we blijven ernaar kijken, en in die blik, lees ik bij mijn filosofen, is er geen subject en object. Zien en gezien vallen samen in het mysterie, het tremendum et fascinosum, zoals theoloog Rudolf Otto (1869-1937) de ervaring van het heilige typeerde. Vreeswekkend en fascinerend.  

Kleine complicatie is dat mijn vader niet hield van Latijn. 'Geen woord Latijn', stond er in zijn instructies voor de uitvaart, waarbij hij aantekende dat ik die moest leiden, en wetende dat ik lesgeef in het vak Latijn. Nu zaten daar geen kwade bedoelingen achter, want kwade bedoelingen waren mijn vader vreemd. Het ergerlijke was juist dat zijn bedoelingen altijd goed waren, zodat je hem nooit ergens op kon aanspreken. Maar omdat ik nu eenmaal getraind ben in het zoeken naar betekenissen in teksten, roept de tegenspraak in mij de reactie op om er een gedachte of wat aan te wijden.

De makkelijke oplossing is om mijn vader zozeer te vereenzelvigen met mijn Etruskische halfgod, dat ik hem zichzelf laat redden uit de Romeinse verdrukking en verdringing van de Etruskische cultuur. Dat zou te makkelijk zijn, omdat het Latijn door mijn vader niet werd geassocieerd met de Romeinen, maar met de conservatieve katholieke kerk. En die kun je ook weer niet zomaar identificeren met de Romeinen. Er zitten ongetwijfeld Etruskische elementen in de katholieke kerk, die ongetwijfeld weer anders zijn dan de verdrongen Etruskische elementen bij de Romeinen. Je ziet, het wordt al gauw te gecompliceerd en nietszeggend.

Nee, ik denk dat het verbod van mijn vader op een bepaalde manier de ervaring van het heilige illustreert die ik hierboven theofanie noemde, de verschijnende god. Het mag dan zijn dat die verschijning vreeswekkend en fascinerend is, we zijn tegelijk ook mensen en willen graag weten waar we het over hebben. Zo las ik de volgende uitspraak van onze Otto:

'De goden zijn geen personificaties. Er is in werkelijkheid geen 'personificatie', maar alleen een ontpersonificatie, zoals er ook geen 'mythenvorming' is, maar alleen ontmythologisering; en zoals het, naar het betekenisvolle woord van Schelling, zinloos is om te vragen hoe de mens bij God kan zijn gekomen, terwijl er alleen gevraagd kan worden hoe hij zich van God heeft kunnen verwijderen.'

Met andere woorden, dingen zoals mythes, taal en goden verzin je niet, je bent er altijd al in, ze bestonden er altijd al. Tegelijk zien we hoe we ons verwijderen van al deze zaken, hoe we ze brengen tot hun grenzen, in de ontplooiing van de rationaliteit. Dat zie ik weerspiegeld in het Latijnverbod van mijn katholieke vader, waarmee hij overeenkwam met de protestantse lijn van Otto (hij was protestant). Liturgie moet gebeuren in de volkstaal, niet omdat het Nederlands zo mooi is, maar omdat we elkaar moeten kunnen verstaan.

Ik kom nu tot de toch wel opmerkelijke conclusie dat ik mijn vader van nu af anders moet gaan bekijken. Niet als de persoonlijkheid die hij leek te zijn, en die ik zo graag in hem wilde zien, maar als mijn voorganger in het proces van ontpersonificatie. In essentie betekent dit dat we de wereld zien als verschijning van goden, als theofanie. We zien mensen, dieren, natuur. De plaats waar mijn vader dit als geheel kon aanschouwen was de kerk. Maar toen hij zag hoe die kerk groepen hiervan afzonderde, via hiërarchie, verbod van priesterwijding voor vrouwen, begon hij zich langzaam los te maken van die kerk, de 'Latijnse' kerk.

Ik denk aan Teilhard de Chardin (1881-1955), die de evolutie wilde verenigen met de scheppingstheologie. Dat vond mijn vader fascinerend. Het gaf hem de basis om zelfs oorlogen en ruzies te relativeren. 'Het kan zijn dat liefde niet in onze generatie overwint', zei hij, 'maar het kan altijd over lange tijd gebeuren, als we generaties verder zijn.' Het verklaart zeker ook de fascinatie van mijn vader voor encyclopedische vormen van wetenschap, waarover ik het eerder al had (zie hier). De interesse van mijn vader voor wetenschap was oppervlakkig, maar je zou juist die oppervlakkigheid beter kunnen begrijpen vanuit de theofanie. Het was vooral de fascinatie die hij koesterde, niet zozeer de nieuwsgierigheid of de strengheid van methode.

Zo verschijnt langzaam de natuur. Niet de natuur van de elementen waarmee we strijden, en ook niet de natuur van de natuurwetenschappen. Het is het beeld van de natuur, de natuur zoals die aan ons verschijnt, bij autoritjes of wanneer we kijken naar de Tour de France ('Kiek doa, doa geet der geale trui!). Of de natuur van bepaalde mythes en plaatsen. Overal doken voor hem beelden op, geesten van overledenen, die meestal vluchtig bleven, kwamen en gingen. Nog toen hij al half dement was bleef hij wegjes en huizen aanwijzen waar die en die gewoond had. Eerder namen dan personen, zijn manier om de natuur te ontpersonificeren.

Door over mijn vader te schrijven, begin ik nu te begrijpen, ontpersonificeer ik mezelf, ik word een ander, de ander die ik altijd al was maar graag wilde verdringen, omdat ik dacht dat ik zelf een persoon moest worden. Ik heb me nu ingeleefd in een stukje theorie van Rudolf Otto, mijn vader binnen de kaders van die theorie gebracht, en beoefen daarmee op mijn manier theorie, dat wil zeggen beschouwing, het zien waarin het geziene samenvalt met degene die ziet, en waarin ze allebei opgaan. Voor alle duidelijkheid: daar is geen woord Latijn bij, theoria is een Grieks woord, en op zijn manier heeft mijn vader dat begrepen.

Rudolf Otto

 

  

Waar een fake-identiteit goed voor is

Dat ik zo graag over mijn vader schrijf zegt iets over mezelf, vast wel. Zo kan ik lekker hangen aan de identiteit van iemand zonder al te veel te hoeven nadenken wie ik zelf eigenlijk ben, ikzelf als een ander. En tegelijk kan ik opgaan in de enorme menigte schrijvers die over hun vader schrijven, met de illusie dat we een bijzonder individu zijn.

'I always thought it would be better to be a fake somebody than a real nobody', zegt Tom Ripley in de film die we gisteravond hebben gekeken. Ik weet niet zeker of ik dit kan onderschrijven, een werkelijke niemand lijkt me een minstens zo aantrekkelijke optie. Maar die is moeilijk haalbaar. Je zit altijd wel ergens in een sociaal leven en bent dus iemand. Cabaretier Hans Dorrestijn verwoordde het zo: Ïk heb nooit in Carré opgetreden. Maar als je veertig jaar in het hele land optreedt en Carré niet haalt, dan bén je iemand.'

Ben je eenmaal in het spel van illusies en paradoxen, dan opent dat misschien ook weer zicht op andere kanten, in dit geval van mijn vader. Hij was nogal eendimensionaal, een man die werd geacht door collega's, vrienden en familie, hij wás iemand. Had hij daarnaast of daaronder ook nog een verborgen, zwartere kant? Daar kan ik me vooralsnog weinig bij voorstellen. Wel was hij voor mij en vooral ook voor mijn broers het symbool van burgerlijkheid. Alles stond en viel met de goede bedoelingen, wat onze irritatie opriep, en niet te rijmen viel met de kwaadaardige samenleving die verantwoordelijk was voor Vietnam, om maar wat te noemen.

In deze serie verken ik die andere kant van mijn vader door hem neer te zetten als Phersu, de Etruskische halfgod die als acteur optrad bij lijkenspelen. Het is de theatrale kant van mijn vaders karakter, de blufferige, opschepperige manier waarop hij stellingen naar voren schoof. Vergeeflijk en zelfs grappig, tenzij je zijn zoon was, die tussen zijn lange betogen zocht naar ademruimte.

Zoals eerder gezegd, ik ben bang dat ik deze eigenschap heb overgenomen, wat verklaart dat ik zeker bij mijn broers zoveel irritatie opwek. We houden onze vader in ere. Wat meteen de vraag oproept of er niet iets in mij is dat deze donkerdere kant opzoekt. Deze blogs getuigen daar misschien nog meer van dan mijn wandelingen met mijn broers. Hier heeft werkelijk niemand ademruimte, hooguit in de ruimte hieronder om te reageren.

Het opzoeken van de donkere kant, lees ik in een beschouwing over Patricia Highsmith, de schrijfster van het boek achter de Ripley-film, zien we gebeuren als een twist van de misdaadroman. Grofweg gezegd was de ongeschreven wet dat er altijd een goed mens temidden van de slechte mensen moest lopen, met goede bedoelingen maar ook met de macht om de misdadigers aan te pakken. Met Tom Ripley verandert dat. Hij grijpt de kans om een goede daad te verrichten, een verloren zoon uit Italië terug te halen naar zijn vader in Amerika. In dit avontuur ontpopt Ripley zich tot een parasiet, hij neemt het rijke leven van de zoon over, doodt hem en krijgt er zodoende een nog spannender, intenser leven bij. De film moet wel eindigen in Venetië, de stad van de vergane glorie en macht, en van het gemaskerde feest, de stad waarop de toeristen allemaal als parasieten teren.

Het werkelijke drama is misschien niet dat er mensen bestaan met een fake-leven, dat ten koste gaat van hun ware identiteit en ten koste van anderen. Dat zou nog een Nietzscheaans leven zijn, waarin je 'wordt wie je bent', een leven waarin je je overgeeft aan de schijn en eindelijk je leven weet te affirmeren. Daarachter gaat het drama schuil van de massa, die door Nietzsche zo verafschuwd werd, maar toch ook wel weer omhelsd met zijn ode aan het dionysische. Met onze fake-identiteit treden we tot de massa die uitstekend weet te leven met al die fake-identiteiten. Op deze manier kunnen we niemand worden, het niemand van iedereen.

Ik zie nog een andere gestalte van mijn vader, als administrateur op de mijn, waar hij werkte bij de salarisadministratie. Op weer een andere manier een Phersu, op de plek waar de hele dag mijnwerkers de onderwereld in gingen en weer naar boven kwamen. Administratie is zeker ook wat ik doe. Niet alleen als docent met mijn cijfers, ook in deze blogs hier. Er komen elke dag dingen langs, ervaringen, boeken, films. Er moet over geschreven worden, ze moeten worden bijgehouden. Zo werken mijn vader en ik onze taak af zodat we niemand kunnen zijn. Het bedrag staat, het vinkje is gezet, we kunnen nu rustig opgaan in het niets, de vrijheid.

 

Persoonlijkheid en slaap

Wat is een persoon? Mijn vader, dat was een persoon. Hij had persoonlijkheid, in die zin was hij een persoon. Hij had présence, als hij ergens was, dan was hij er ook, merkbaar. In mijn leven is hij waarschijnlijk een factor geweest van mijn neiging tot existentialisme. Dat is een filosofische stroming, maar die hangt zeker wel samen, zoals gememoreerd in eerdere blogs in deze serie, met de invloed van religieuze motieven, die na de Verlichting veelal in de literatuur hun weg vonden, via de genius en via de romantische personages van bijvoorbeeld Dostojevski (zie deze blog).

Ik had als kind al bewondering voor die sterke persoonlijkheden, Beethoven en later Sartre. Die waren in staat om ideeën en stemmingen van hun tijd aan te voelen en weer te geven in werken die indruk maakten. Ze hadden ook hun zwaktes en onvergeeflijkheden, maar die vergaf je hun, omdat het minder om die werken ging maar over henzelf als persoon.

Later, tot ver in mijn volwassenheid, ontstond er zoiets als een Oedipouscomplex. Ik reisde als student van Utrecht naar mijn ouders in Heerlen. Graag wilde ik eens uitgebreid met mijn moeder praten. Maar dan was er altijd mijn vader die mijn aandacht trok, of opeiste, mijn moeder verdween naar de keuken of praatte met mijn vriendin. In de gesprekken met mijn vader hield ik me op de vlakte of ging ik de strijd aan, wat in beide gevallen vervelend voelde. Mijn vader was de wachter voor de wet, mijn moeder was voor mij de wet, door belangstelling te tonen voor mij gaf ze me het idee dat ik ook een persoonlijkheid kon zijn.

Uiteindelijk werd ik zoals eigenlijk de meeste mensen iets ertussenin. Je wil graag een persoon worden, maar het klikt niet altijd tussen jou en de wereld, en je belandt in een ruimte waar je elkaar het licht gunt, leven en laten leven. Er waren momenten dat je graag een stempel had gedrukt op die wereld, of meer weerstand had geboden aan de verleidingen, maar alles bij elkaar genomen ben je blij dat je ergens een plek hebt in die wereld. De ene keer ben je blij dat je het vege lijf hebt gered, de andere keer ben je verwonderd dat jou zoveel gegeven werd, alsof je dat verdiend had. Persoonlijkheid is zodoende getransformeerd tot een soort misverstand, een beeld dat soms opduikt, bijvoorbeeld als leerlingen iets complimenteus over jou en je collega's moeten schrijven omdat hun mentor dat een leuk idee leek.

Dat ik nog steeds gefascineerd ben door de personae, de betekenis van persoonlijkheid, kan ik dus terugvoeren op mijn ouders en een bredere ideeëngeschiedenis. Inmiddels zijn we in die ideeën weer wat verder. Persoonlijkheid, zo herinner ik me, is een thema dat vooral in Oost-Europa en Rusland werd geclaimd om zich af te zetten tegen het 'positivisme', de koude, 'protestantse' wereld waar het mysterie werd uitgebannen. Het is een achterhoedegevecht in mijn ogen, omdat de ideeënstrijd allang niet meer wordt gevoerd over wetenschap versus mysterie, maar over beelden die we koesteren, beelden die in hoog tempo via de media worden rondgeslingerd en waarmee we ons graag omringen.

Mijn fascinatie voor persoonlijkheid beschouw ik dus niet als iets persoonlijks, eerder als een symptoom van onze wereld waarin we ons graag laten betoveren en fascineren voor wat dan ook. In die fascinatie kunnen we verdwijnen, kunnen we ons ontdoen van de vervelende bijeffecten van het persoon zijn. Zoals ik het in de vorige blog van deze serie verwoordde: het is beter om niemand te zijn, dat maakt je minder kwetsbaar in een hardvochtige wereld.

De denkers bij wie ik al vele jaren aansluiting zoek, met name Agamben en Benjamin, hebben het soms over slaap (bijvoorbeeld in deze blog). Slapen is een belangrijk thema dat overal opduikt als je er eenmaal op let. Het lijkt een raar thema in een tijd waarin alles voortdurend vraagt om alertheid, waakzaamheid, aandacht, concentratie, en wat steeds uitloopt op afleiding, verstrooiing, slapeloosheid. Slapen lijkt een daad waarin je het contact met de wereld verbreekt, een voorschot neemt op de dood als absolute rust. Maar in werkelijkheid is slapen het centrum van ons leven, het uitrusten van alle werk en het opladen voor nieuw werk. Zonder slapen geen werk. Slapen staat voor dromen en transformatie.

Pas laat in mijn leven ging ik zien hoe mijn ouders altijd verlangden naar slaap. Mijn moeder leed aan slapeloosheid, en verlangde zo naar slaap dat ze al om acht uur op de bank voor de tv lag te knikkebollen. Mijn vader zei me in de jaren voordat hij dement werd dat hij het in slaap vallen het mooiste moment van de dag vond. Het moet een verlangen zijn geweest dat allang in hem school, dat lag te slapen en langzaam in hem ontwaakte.

Misschien kunnen we anders kijken naar persoonlijkheid vanuit de slaap. Het nadeel van persoonlijkheden is dat ze verklonken zijn met het beeld dat we van hen hebben, wat ze willen uitstralen en wat we graag willen terugzien. In die zin is de persoonlijkheid niet het teken dat je contact zoekt met de wereld, maar dat je je eruit terugtrekt, het is een manier - een paradoxale manier - om naar slaap te verlangen, dus naar rust, transformatie, dromen en wakker worden.

 

Mijn vader komt op

Ik heb altijd iemand die voor me opkomt. Altijd gehad ook. Mijn vader ondernam meteen actie als ik gepest werd op straat. Hij liep naar die jongen toe, met mij achter zich aan, twee drie straten verder, Dreke Kroes of Jo Frijns, en sprak hen streng toe.

Toen ik het moeilijk had op de universiteit kwam ik terecht bij een soort therapeute daar, die al gauw ontdekte waar mijn kansen lagen. Ik moest iemand naast me hebben die het iets makkelijker vindt om voor dingen op te komen, voor zichzelf, maar dus ook voor mij. Ik schaam me er een beetje voor, maar dat hoeft dus niet. Mijn angst is niet per se lafheid. Het is meer iets van ontdek jezelf, ken jezelf, en waar dus je kansen liggen.

Deze blogserie draait om mijn vader, mijn vader als een soort Phersu, de halfgod van de jacht bij de Etrusken, die al in de Latijnse vlakte woonden voor de Romeinen. Phersu trad naar verluidt op bij lijkenspelen, hij kwam uit de onderwereld naar boven om ons zijn kunsten te vertonen. De term persona (masker) is misschien van de naam Phersu afgeleid (zie hier). Phersu komt op, dat wil zeggen hij treedt op. Misschien in een andere zin dan waarin mijn vader voor mij opkwam, tegen mijn pesters optrad. Maar misschien ook niet. We zien graag een halfgod optreden, in de vorm van bijvoorbeeld Tom Cruise, een schim op het doek die de vuile karweitjes voor ons opknapt, maar tegelijk schim blijft, hij komt op vanuit de onderwereld.

In de Volkskrant stond een boeiend essay van Geertjan de Vugt. Hij schuift de oude held Odysseus naar voren, vooral de Odysseus van de listen. Hij zegt tegen de wrede cycloop dat hij Niemand heet. Dat zal hem met zijn makkers uiteindelijk redden van de dood. Als ze de grot uit vluchten roept de cycloop zijn makkers, hij roept dat Niemand hem verwond heeft. De Vugt vindt dit meesterlijk. Je kunt beter niemand zijn dan iemand. En al helemaal als je bedreigd wordt, of gepest. Pesters zijn zo vervelend omdat je in hun ogen iemand bent, ze maken iemand van je. Deze gedachte herken ik uit het boek van Agamben over Auschwitz (lees eventueel deze blog). De Italiaanse student die door de SS'er wordt aangesproken schaamt zich, de SS'er brengt hem op huiveringwekkende wijze in contact met zijn identiteit.

Mijn vader was duidelijk iemand. Op straat herkende hij altijd mensen, en die herkenden hem. Daarom kon hij ook optreden. Misschien is het onbedoelde gevolg daarvan wel dat zijn kinderen het des te moeilijker hebben gevonden om iemand te worden, om op te treden. Mijn broer gebruikt in dit verband de term assertiviteit. Misschien vinden we het zo moeilijk om voor onszelf op te komen omdat we altijd onze vader hadden die het voor ons opknapte.

Niet dat dit hielp, overigens. Mijn pesters riepen naar mijn vader: 'Hé kleine, hé kale!' Ze waren met meer. Bovendien kon mijn vader niet altijd met me meelopen. Wel heb ik misschien al snel doorgehad dat ik - hoe dan ook, geholpen of niet - beter niemand kon zijn dan iemand. Dat is natuurlijk ook zo mooi aan die term persona. Met een masker kun je doen of je iemand bent, maar in werkelijkheid verstop je je, en ben je veilig.

Toch zitten er in die term persona, achter dat masker, vast nog verborgen verrassingen. In deze blog zoek ik die opnieuw bij mijn vader. Hij was zich er als geen ander van bewust dat de macht die voor jou opkomt jou niet altijd helpt, meestal niet, of zelfs wel nooit. Dat besef kwam bij hem naar boven als psalm 23 werd gezongen, bijvoorbeeld in het klooster waar ik een keer een weekend met hem doorbracht: 'Mijn herder is de Heer, nooit zal het mij iets ontbreken.' 'Hoe kunnen ze dat nou zeggen,' zei mijn vader dan boos, 'het ontbreekt me heel vaak aan dingen!!' Voor hem was dit zonneklaar.

Voor mij ligt hier wel een mysterie, een mysterie dat te maken moet hebben met mijn diepste zelf, mijn identiteit of persona. Hoe kon mijn vader zo gelovig zijn, geloven dat de liefde ooit zou overwinnen in deze wereld, en tegelijk zo boos worden op God? Ik denk dat hij de tegenspraak wilde oplossen met zijn geloof in het handelen, het goede doen. Ik zie hem als een Kantiaan die de plicht heilig verklaarde en vond dat hij zich altijd moest inzetten. Ik kan daar uiteraard niet in geloven, het zou erop neerkomen dat je Dreke Kroes of Jo Frijns alsnog laat stoppen met pesten, en doordat je dat gelooft neem je voor lief dat ze 'kale!' naar je blijven roepen, je doet of je het niet hoort, en je zoontje zie je ook al niet meer staan. Je hebt je best gedaan en dat is blijkbaar wat voor mijn vader telde.

Op een of andere manier komen we steeds weer terug bij Odysseus, toch op zijn manier een soort Phersu. Hij bezoekt de onderwereld om bij de overleden ziener Teiresias aanwijzingen te krijgen over zijn route naar Ithaca. We moeten vertrouwen hebben in de schimmen, de bleke stemmen van de overledenen en de halfgoden die voor ons opduiken. Wij doen dat op een andere manier dan Odysseus, we lezen romans, we kijken films. We lezen over Odysseus of verwachten iets van de films over Odysseus. Odysseus is niet iemand, hij is niemand.

Odysseus praat graag en veel. Dat deed mijn vader ook. En ik ook. We zijn soms in staat om maskers op te zetten. Zo imiteer ik wel eens vrienden die heel kort en suggestief kunnen formuleren. Dat doe ik dan ook, en dan zijn ze tevreden dat ik zo direct ben. Zo wordt het spel gespeeld. Heel even ben je veilig.

Cory Booker speecht 25 uur

 

 

De eenzaamheid van olijfbomen

Mijn vader kon dan geen smaak hebben, hij vond wetenschap en kunst wel belangrijk. In een periode van zijn leven was hij bezig zichzelf te vormen, en als kinderen kregen we dat mee. Ik heb dat heel lang naar mijn achterhoofd geschoven. Ik schaamde me lang voor die onverfijnde smaak van hem. Daardoor ontging me dat ook mijn smaak niet erg verfijnd is. Nu kom ik daar langzaam achter. Mijn waardering voor diepzinnige kunst komt vooral voort uit mijn poging mijn best te doen.

Bijvoorbeeld toen ik een tijdje geleden op Netflix op zoek was naar een leuke film, en daar eigenlijk geen zin in had. Toen stuitte ik op een documentaire over Van Gogh. Verschillende Franse autoriteiten, onder andere directeuren van musea, gaven uitleg bij zijn schilderijen in verbinding met zijn leven. Het was een stuk prettiger dan die Jeroen Krabbé, die me veel te theatraal is.

Er komen nu twee motieven uit de vorige blogs van deze serie samen: 1) mijn gebrekkige geheugen. Ik herinner me zo goed als niets van hoe mijn vader keek naar Van Gogh of over hem praatte. Hij had een boek gekocht met platen, waarvan ik er een met viltstiften natekende toen ik acht was. Die tekening heb ik nog steeds. Een jonge man met zwarte hoed en dun snorretje, en een opvallende das met blauw en roze. Ik zie ook nog dat boek voor me, zoals er dertien in een dozijn gaan. De kaft, de blauwe kleur, het doorzichtige plastic dat eruit zag of het er later omheen was geplakt. 2) Die grove smaak van mijn vader dus, die gepaard ging met aandacht. In Parijs bezochten we op mijn zevende het Louvre. Ik zie nog de Mona Lisa met veel Japanners ervoor en de uitleg van mijn vader dat ze geheimzinnig glimlachte. Ik dacht dat hij het over een mechaniek had dat ineens in beweging zou komen en waarop iedereen stond te wachten.

Van Gogh, Mona Lisa, op dat niveau zitten we dus. Vandaag had ik toch ineens tijd en zin om naar Kröller-Müller te gaan, niet per se vanwege Van Gogh, maar vanwege het bos vooral. Ik wist dat er een expositie was over de spiritualiteit van Helene Kröller-Müller, schilderijen en tekeningen uit haar verzameling die met het thema te maken hadden, 'Welkom in een andere wereld'. En daar zag ik ineens een Van Gogh hangen die me trof. Een heel bekend, eigenlijk al té bekend schilderij. Het groen en het blauw. Maar wat had dit nou in godsnaam te maken met die andere wereld? Het was toch echt deze wereld, de dynamiek en waanzin van deze wereld, die je ook kunt zien in de natuur. Zintuiglijk tot en met. Deze wereld.

Opnieuw moet ik mijn best doen om Jeroen Krabbé uit mijn voorhoofd weg te schuiven. Wat kan theater toch opdringerig zijn. Hij ging daar zogenaamd op zoek naar de echte olijfgaard en de plek waar Van Gogh heeft zitten schilderen. Alsjeblieft zeg. Zo ga je alsnog denken dat de boomgaard uit een andere wereld komt en moet worden teruggebracht naar deze, naar het gezichtsveld van Krabbé.

Hopelijk hielp het bijschrift. Ik vreesde even dat er geen bijschrift was. Er is een trend waarin bijschriften uit den boze zijn, het schilderij moet voor zichzelf spreken. Dan heb je bij Van Gogh wel goed pech, want hij was nogal gelovig, zoon van een predikant en zelf een tijdje pastoraal actief, en had in zijn achterhoofd of voorhoofd allerlei bijbelse associaties. Zo ook, volgens het bijschrift, bij dit schilderij van de olijfgaard. We moeten er de Hof van Gethsemane bij denken, waar Jezus zich verlaten voelde door Zijn Vader.

Tegelijk gaat er troost uit van deze olijfgaard, zegt het bijschrift. Olijfbomen kunnen gedijen onder hoge temperaturen, droogte en wind. Ze doorstaan de tegenslagen in het leven. Jezus, en ongetwijfeld Van Gogh zelf, verlaten door hun vader, komen tot acceptatie van het leven en de dood in de olijfgaard.

Hier in de kast staat ook een boek van Van Gogh. Een ander boek, eenzelfde boek. Ik heb er nog nooit in gekeken. Misschien ga ik dat nog eens doen. Het boek van Van Gogh is een olijfboom, het doorstaat tijden van droogte en grove smaak.

 

 

 

Het werk en mijn vader

In de jaren zeventig veranderde Heerlen in een onderwereld, met zombies en andere stumperds, sjravelere. Daarvoor was er ook al een onderwereld, de mijngangen, die nu op tv worden herdacht. Mijn vader werkte bovengronds, bij de salarisadministratie. Soms gingen we uit de stad langs zijn werk, waar we wachtten bij de ingang van de kantoren. Hij liep dan met ons mee naar huis.

Ik weet niet of dit echt zo gegaan is, mijn herinneringen zijn te vaag en onzeker. Ik zal evenwel mijn betekenissen moeten halen, delven, uit die vage, onzekere herinnering.

Voordat mijn vader dement werd, vertelde hij lange verhalen over de melkfabriek. Daar kwam hij terecht vanaf de mulo. Of misschien na nog een vervolgopleiding. Zie je, daar ga ik weer. Had ik maar beter geluisterd, of alles op de voicerecorder gezet. Maar hij praatte ook zo lang en veel.

Er springt nu uit dat mijn vader half verwikkeld raakte in ruzies tussen de leidinggevenden, daar op de melkfabriek. Hij wilde of moest er weg. Toen werd hij door zijn oudere broer Ben geholpen, die als ik me niet vergis bij de mijn werkte, in de personeelsdienst. Hij heeft mijn vader (min of meer?) zijn baan op de mijn bezorgd. De mijn was uiteraard de belangrijkste werkgever.

Ze verzorgden daar allerlei cursussen voor hun werknemers. Mijn vader had later nog stencils liggen over psychologie en sociologie. Daar op zijn werk moet zijn interesse in sociologie zijn ontstaan. Je kunt het denk ik vergelijken met Philips in Eindhoven, die allerlei educatieve en culturele zaken aanbood aan zijn werknemers.

Voordeel van mijn onvermogen tot luisteren en onthouden is misschien dat er iets komt bovendrijven in die soep van halve, onbetrouwbare herinneringen. Nu is dat het besef dat je in Heerlen kunt hebben gewerkt, op de mijn nog wel, en tegelijk een zekere losheid kunt hebben in je verbondenheid met dat werk. Door die toevallige binnenkomst via zijn broer en door die sociologie realiseerde mijn vader zich volgens mij dat de wereld groter was dan de mijn. Hij was niet de mijn.

Daar kan ik me wel in vinden. Ik zit in de trein op weg naar mijn werk en typ deze blog op mijn telefoon. Ik doe daar de dingen die ik daar behoor te doen. Het klikt best vaak met de mensen daar. Maar de wereld is groter dan mijn werk.

En: ik ben er ook maar terechtgekomen.

Niet dit gebouw, maar ernaast

Naar buiten - De film Conclave

Bij een film is het moeilijk om te zien in welke ruimte je bent. Speelt die film zich in het Vaticaan af, zoals Conclave, dan wil je weten of het echt de Sixtijnse kapel is en als je in de verte de Sint Pieter ziet, denk je dat de binnenplaats beneden ook echt bij het Vaticaan hoort. Gelukkig had ik filmfreak Maarten bij me die erachter kwam dat de Sixtijnse kapel was nagebouwd in de Cinecittà bij Rome.

We hebben het over personae hier, en dan zit je in Rome meteen goed. Daar zijn de toneelmaskers niet uitgevonden, maar die andere intrigerende link, met de Etruskische halfgod Phersu die optrad bij lijkenspelen, is wel dicht in de buurt. Loop je door de Vaticaanse musea, dan kun je halverwege even weg uit de massa en zit je bij de Etruskische kunst en aanverwanten. Lekker rustig. Je ziet grafkisten met beelden die moeten hebben geleken op de begraven personen. Ze zitten bij te komen op hun eigen kist. Ongetwijfeld heeft het gebruik van de Romeinen om bij optochten afbeeldingen mee te dragen van hun voorouders (imago) hier wel mee te maken.

Ook mijn vader is niet ver weg. Hij had sinds de conservatieve draai in de jaren zeventig een hekel aan Rome, en daarvoor al een hekel aan het Rome van de Latijnse mis. Tien jaar eerder leek met paus Johannes XXIII alles te veranderen. De kerk moest worden opengegooid, 'bij de dag gebracht', aggiornamento. Mijn vader verzamelde alle krantenknipsels. Jaren voor zijn dood bedacht hij dat ik die moest erven van hem. Ze staan hierboven op zolder in tassen, twee zware tassen. Ik heb er nog niet naar gekeken, maar Inez wel. Ze wilde meer zicht op wie mijn vader was, er iets over schrijven in verband met Limburg en de mijnen, er zit inderdaad ook niet alleen maar materiaal over Rome in die tassen. Helaas geen subsidie, plan in de ijskast. De tassen wachten.

Je kunt mijn vader een gek noemen, of een teken van zijn tijd, maar er is iets in dat Vaticaan dat ons misschien weer gaat boeien. Ik vertelde je al over het essay van Amitav Ghosh, The Great Derangement, die erg te spreken is over de encycliek van paus Franciscus Laudato si' uit 2015, omdat, punt een, de dingen zoals onrecht en armoede in verband met het klimaat er gewoon worden benoemd en, punt twee, omdat de paus een potentieel miljardenpubliek heeft, en zijn morele gezag misschien iets kan betekenen tegenover al die mannetjesputters die alleen maar olie willen.

Die ruimte, welke ruimte. Voeg je al die religieuze leiders bij elkaar, dan hebben we het over de wereld. Ze kunnen ons iets zeggen over de verbondenheid met elkaar en over bewondering voor de schepping. Maar die wereld doet pijn, vertelt Plato ons in zijn befaamde grotvergelijking. Liever zitten we in onze comfortzone binnen, te kijken naar de bewegende beelden op de wand. God zal dus ofwel geweld moeten gebruiken om ons naar buiten te sleuren (zoals in The Matrix), of ons op een subtiele manier via die bewegende beelden Zijn verhaal moeten vertellen.

Nu horen wij de Waarheid liefst in het Engels. En omdat dit in het Vaticaan niet helemaal realistisch is, moet er af en toe ook Italiaans of Spaans worden gesproken. Latijn ook, in de rituele uitingen, als de pausen bij het conclaaf hun stem in het vat gooien, of bij de conservatieven die de Latijnse mis weer terug willen. Hoe lost regisseur Edward Berger dat op? Hij volgt het boek van Robert Harris die twee Engelssprekende bisschoppen als hoofdpersoon opvoert. Zo ontstaat al gauw een Agatha Christiesfeertje, versterkt door de gesloten ruimtes. De ruimtes waar we ons bevinden zijn de gesloten ruimtes die door gangen met elkaar in verbinding staan. Ruimtes voor onderzoek, gelobby, verrassende onthullingen. Gefluister en stemverheffingen.

We lijken met deze gesloten ruimtes helemaal weg uit de wereld. Die klinkt alleen in de verte, de juichende menigte op het Pietersplein, die we niet te zien krijgen. Om het drama te kunnen ontplooien moeten de kardinalen het contact met de wereld verbreken. Toch zijn er ook weer beslissende momenten, een beweging van een papierblad die je zou kunnen zien als het zuchtje van de Heilige Geest. Er worden aanslagen gepleegd in Rome. De wereld is in oorlog, en de kardinalen moeten een leider kiezen die vrede brengt.

Ik heb maar weinig gelezen van Harris, maar moest wel meteen denken aan zijn romans over Cicero. De dappere advocaat die afrekende met corruptie en het later als consul moest opnemen tegen de brute generaals met hun antidemocratische ideeën. De kracht van het woord. In Conclave zien we leider Lawrence op de eerste dag een preek afsteken waarin hij het heeft over zekerheid. Je moet twijfelen, bij geloof hoort twijfel, niet zekerheid. Uiteindelijk krijgt Lawrence zijn zin, al verklap ik niet hoe. Het gaat nu even over het geloof in de retorica van Cicero. Beschouw de film als een mechaniek waarin de waarheid van de waarheidssprekende persoon via verrassende omwegen bij zijn bestemming aankomt.

De film moet ons overtuigen door betoverende beelden te leveren waarin we het woord vergeten, maar ook weer zo dat we alleen die gesloten ruimtes te zien krijgen. Misschien zijn we zo gewend aan het medium film dat we maar heel weinig context nodig hebben om door te krijgen dat we ons in de wereld bevinden. Een zuchtje wind, een gerucht over een aanslag, een brekend raam.

Zo moet hoop werken. Mijn vader was sinds de jaren zeventig teleurgesteld in de Katholieke Kerk, maar zocht nog lang zijn heil in lokale groepjes waar het sociale aspect van de Kerk werd benadrukt. Steeds verder schoof hij op, naar de SP uiteindelijk, die haar jaarvergadering hield in de Royal, voorheen filmtheater, en inmiddels ook weer. De rode draad in deze beschouwingen is hoop, hoe kun je hoop houden in een wereld vol corruptie en oorlog. Een antwoord zou zijn: door belichaming, bijvoorbeeld tassen met krantenknipsels die ergens op zolder staan.

Een ander antwoord is de ruimte. Waar bevind je je? Maarten had ditmaal gekozen voor de stad Roermond. We praatten dialect (Maarten is gehecht aan rituelen, in Limburg moeten we dialect praten), we fietsten langs de kerken van de bisschopsstad, en langs de plek waar de IRA in 1988 zijn aanslag had gepleegd. In de liturgie wordt de beweging naar buiten gesymboliseerd door de slotwoorden 'Ite missa est', Gaat heen, dit is jullie opdracht. De gesloten ruimtes moeten opengegooid worden, de Engelssprekenden moeten Italiaans en Spaans spreken.